بیماری PTSD یا اختلال استرس: اختلال استرس پس از سانحه در جنگ جهانی اول با نام شوک شل (Shell shock) و در جنگ جهانی دوم به عنوان درماندگی ناشی از مبارزه شناخته می‌شد. اما بعدها روانشناسان به این نتیجه رسیدند که PTSD یا اختلال پس از سانحه، فقط به کهنه‌سربازها مربوط نمی‌شود و هرکسی ممکن است در طول زندگی خود این اختلال روانی را تجربه کند. آمار نشان می‌دهد که از هر ۱۱ نفر، یک نفر در طول زندگی خود به این اختلال مبتلا می‌شود و آمار ابتلای خانم‌ها دو برابر بیشتر از آقایان است. در این مقاله بررسی می‌کنیم اختلال استرس پس از سانحه چیست، چه علائمی دارد و چطور می‌توان آن را درمان کرد.

روایتی از تازه‌ترین اظهارات اشکان خطیبی، بازیگر سینما و تلویزیونِ ساکن خارج از کشور را منتشر شده است. به نقل از اشکان خطیبی که گفته است: دیگر توانایی کار کردن ندارم.

خودم به همه چیز پشت پا زدم؛ در ایران همه چیز داشتم و مدیر بودم! اگر اشتباه کردیم همگی با هم اشتباه کردیم! زندگی در اروپا کار راحتی نیست؛ اینجا به بیماری C-PTSD مبتلا شدم و تحت درمانم؛ نه بدنم و نه ذهنم دیگر توانایی کار کردن ندارد!

اصلا از کیفیت کارهایی که در خارج از ایران کردم راضی نیستم و حدود ۶ سال است که روی صحنه نرفتم؛ سخت است واقعا سخت است. بهایی که من دادم به قیمت از دست دادن خانواده‌ام تمام شد!

بیماری PTSD یا اختلال استرس

بیماری PTSD یا اختلال استرس: PTSD مخفف عبارت Posttraumatic stress disorder و به معنای استرس پس از سانحه است. این اختلال روانپزشکی افرادی را درگیر می‌کند که مجموعه‌ای از رویدادهای آسیب‌زا را تجربه کرده‌اند یا شاهده آن بوده‌اند. این رویدادهای آسیب‌زننده ممکن است اتفاقاتی مانند تصادف، جنگ یا بلایای طبیعی باشند که زندگی فرد یا عزیزان او را تهدید کرده‌اند یا اتفاقاتی مانند تجاوز جنسی یا خشونت باشند که از نظر روانی به فرد آسیب رسانده‌اند.

این حوادث آزاردهنده حتی بعد از پایان هم روی افراد مبتلا به PTSD تأثیر می‌گذارند. این افراد معمولا بارها و بارها به حادثه‌ای که برایشان رخ داده، فکر می‌کنند، کابوس می‌بینند و احساساتی مثل خشم، غم و ترس شدید را تجربه می‌کنند. آن‌ها از موقعیت‌ها و افرادی که آن حادثه را برایشان تداعی می‌کند، دور می‌شوند و حتی ممکن است به انزوای اجتماعی برسند.

اختلال استرس پس از سانحه در جنگ جهانی اول با نام شوک شل (Shell shock) و در جنگ جهانی دوم به عنوان درماندگی ناشی از مبارزه شناخته می‌شد.

اما بعدها روانشناسان به این نتیجه رسیدند که PTSD یا اختلال پس از سانحه، فقط به کهنه‌سربازها مربوط نمی‌شود و هرکسی ممکن است در طول زندگی خود این اختلال روانی را تجربه کند.

آمار نشان می‌دهد که از هر ۱۱ نفر، یک نفر در طول زندگی خود به این اختلال مبتلا می‌شود و آمار ابتلای خانم‌ها دو برابر بیشتر از آقایان است.

این اختلال روانپزشکی افرادی را درگیر می‌کند که مجموعه‌ای از رویدادهای آسیب‌زا را تجربه کرده‌اند یا شاهده آن بوده‌اند.

این رویدادهای آسیب‌زننده ممکن است اتفاقاتی مانند تصادف، جنگ یا بلایای طبیعی باشند که زندگی فرد یا عزیزان او را تهدید کرده‌اند یا اتفاقاتی مانند تجاوز جنسی یا خشونت باشند که از نظر روانی به فرد آسیب رسانده‌اند.

این حوادث آزاردهنده حتی بعد از پایان هم روی افراد مبتلا به PTSD تأثیر می‌گذارند.

این افراد معمولا بارها و بارها به حادثه‌ای که برایشان رخ داده، فکر می‌کنند، کابوس می‌بینند و احساساتی مثل خشم، غم و ترس شدید را تجربه می‌کنند.

آن‌ها از موقعیت‌ها و افرادی که آن حادثه را برایشان تداعی می‌کند، دور می‌شوند و حتی ممکن است به انزوای اجتماعی برسند.

بیماری PTSD یا اختلال استرس: مطابق با اطلاعات ارائه شده توسط سازمان ملی سلامت روان ایالات متحده، نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه، به ۴ دسته تقسیم‌بندی می‌شوند که عبارتند از:

• نشانه‌های بازآفرینی حادثه
• نشانه‌های اجتناب
• علائم واکنش‌پذیری و برانگیختگی
• علائم شناختی و خلقی

۱. نشانه‌های بازآفرینی حادثه

در این دسته از علائم، فرد آنچه در طول حادثه تجربه کرده بود را دوباره تجربه می‌کند. این نشانه‌ها عبارتند از:

• تجربه دوباره علائم جسمی سانحه مانند تعریق،‌ تپش قلب یا تنگی نفس
• کابوس دیدن، فکر کردن و بازآفرینی اتفاقات بدی که در سانحه رخ داده
• یادآوری حادثه با شنیدن کلمات، دیدن اشیاء یا قرار گرفتن در موقعیت‌های مشابه حادثه

۲. نشانه‌های اجتناب

بعضی از افراد بخاطر اختلال استرس پس از سانحه، روال زندگی خود را تغییر می‌دهند. به عنوان مثال اگر بخاطر خشونت‌های شریک عاطفیشان دچار این نوع اضطراب شده باشند، از رابطه عاطفی و آشنا شدن با افراد تازه خودداری می‌کنند. در نشانه‌های اجتناب، فرد از تجربه دوباره موقعیت‌ها، افکار و احساساتی که زمانی در حین یک حادثه تجربه کرده بودند، خودداری می‌کنند و دوست ندارند درباره آنچه برایشان رخ داده، صحبت کنند.

۳. علائم واکنش‌پذیری و برانگیختگی

این نشانه‌ها معمولا بین افراد مبتلا به PTSD مشترک هستند و در ادامه به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• اختلالات خواب (بیمار یا خوابش نمی‌برد یا نمی‌تواند خواب باکیفیتی داشته باشد)
• احساس ترس و نگرانی همیشگی
• حفظ حالت دفاعی در موقعیت‌های مختلف و در برابر افراد گوناگون
• ناتوانی در تمرکز
• نشان دادن واکنش‌های شدید مانند پرخاشگری
• ترسیدن و نشان دادن واکنش شدید هنگام لمس یا صدا زدن
• انجام رفتارهای مخرب مانند نوشیدن بیش از حد الکل

۴. علائم شناختی و خلقی

این نشانه‌های روانشناختی معمولا فرد را از اطرافیانش دور می‌کنند و سلامت روان او را تحت تأثیر قرار می‌دهند. نشانه‌های شناختی و خلقی ممکن است بلافاصله بعد از حادثه شروع شوند و به مرور زمان پیشرفت کنند. لیست این دسته از علائم اختلال پس از سانحه را در ادامه ارائه می‌دهیم.

• ضعف حافظه و فراموشی بخش‌های کلیدی سانحه
• افکار منفی درباره خود و زندگی
• سرزنش خود و دیگران
• احساسات منفی همیشگی مانند ترس، خشم، گناه یا شرم
• عدم تمایل به انجام فعالیت‌هایی که قبلا از آن‌ها لذت می‌برد
• دور شدن از عزیزان و انزوای اجتماعی
• نداشتن احساسات مثبت مانند شادی و رضایت
• ناامیدی از آینده

انواع اختلال استرس پس از سانحه

بیماری PTSD یا اختلال استرس: انواع اختلال استرس پس از سانحه را با توجه به شدت آن‌ها می‌توان به ۴ دسته تقسیم‌بندی کرد:

• پاسخ طبیعی بدن: این سطح از استرس را تقریبا تمام افرادی که سانحه‌ای را پشت سر گذاشته‌اند، تجربه می‌کنند و پاسخ طبیعی بدن نسبت به اتفاق است. این نوع استرس با حمایت اطرافیان و روان‌درمانی فردی و گروهی، بعد از چند هفته درمان می‌شود.
• اختلال استرس حاد (ASD): سطح استرس این افراد از گروه اول بالاتر است. افراد مبتلا به این اختلال، مستعد PTSD هم هستند و به درمان‌های جدی‌تری نیاز دارند.
• اختلال استرس پس از سانحه (PTSD): این اختلال نشانه‌های جدی‌تری نسبت به دو نوع قبلی دارد، اما بدون عارضه است و با سایر اختلالات روانشناختی همراه نیست.
• استرس پس از سانحه پیچیده (C-PTSD): در این نوع از PTSD، بیمار تعداد بیشتری از علائم را با شدت بالاتر تجربه می‌کند. این افراد توان مدیریت ذهن و زندگی روزمره‌شان را کم‌کم از دست می‌دهند و حتی ممکن است به مشکلات دیگری مانند اختلال شخصیت مرزی، چند شخصیتی و انزوای اجتماعی منتهی شود.
• اختلال استرس پس از سانحه همبود (Comorbid PTSD): در این بیماری، فرد علاوه بر PTSD به اختلالات روانشناختی دیگری مثل دلبستگی واکنشی یا افسردگی هم مبتلا می‌شود.

عوارض ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

بیماری PTSD یا اختلال استرس: اختلال استرس پس از سانحه، زندگی روزمره بیماران را از روال خارج می‌کند و روی شغل، روابط اجتماعی و عاطفی و فعالیت‌هایی که در طول روز انجام می‌دادند، تأثیر می‌گذارد. این اختلال همچنین احتمال ابتلا به سایر مشکلات روان‌شناختی را افزایش می‌دهد.

تعدادی از عوارض PTSD عبارتند از:

• افسردگی
• اضطراب حاد
• اعتیاد به مواد مخدر یا سوء مصرف الکل
• اختلالات اشتها مثل بی‌اشتهایی یا پرخوری
• افکار و اقدامات مربوط به خودکشی

راه‌های پیشگیری از اختلال استرس پس از سانحه

بیماری PTSD یا اختلال استرس: هیچ حادثه‌ای قابل پیش‌بینی نیست، به همین دلیل هیچکس نمی‌تواند از قبل برای اضطراب پس از سانحه آماده باشد. اما اگر بلافاصله بعد از اینکه سانحه‌ای برای یک نفر رخ می‌دهد، اطرافیان در کنارش حضور پیدا کنند و برای درمان به او کمک کنند، احتمال اینکه اضطرابش به اختلال PTSD تبدیل نشود، وجود دارد.

بیشتر بخوانید:

• استرس چیست؟
• استرس مزمن چیست؟
• رفع استرس

در زندگی انسانی نمی‌توان از درد اجتناب کرد، اما رنج کشیدن در کنار درد، یک انتخاب است.

در ادامه روش‌هایی برای پیشگیری از ابتلا به PTSD آموزش می‌دهیم:

• هرچقدر بیشتر برای فرار و اجتناب از عواقب حادثه تلاش کنید، بیشتر با این عواقب درگیر خواهید شد. پس به کمک درمانگر، با اضطرابتان مواجه شوید و آن را حل کنید.
• با اعضای خانواده و دوست‌های مورد اعتمادتان ارتباط داشته باشید و از حمایت آن‌ها استفاده کنید.
• درباره آسیب‌ها، افکار و احساساتتان با افراد مورد اعتماد صحبت کنید.
• خود را به چشم یک نجات‌یافته از سانحه ببینید، نه یک قربانی.
• در اتفاقی که برایتان رخ داده، معنای مثبتی پیدا کنید. به قول معروف، بررسی کنید در آنچه رخ داده، چه حکمتی برایتان وجود داشته.
• باور کنید که توان مدیریت احساساتتان را دارید و می‌توانید با درد کنار بیایید.
• با افرادی که به اختلال استرس پس از سانحه مبتلا هستند، ارتباط برقرار کنید و برای بهبود حالشان به آن‌ها کمک کنید.
• زمانی در روز را به فکر کردن درباره سانحه اختصاص بدهید. در این زمان درباره حادثه بنویسید، تصویرسازی کنید و سوگوار شوید. اگر در سایر ساعت‌های روز افکار مربوط به سانحه به ذهنتان آمد، به خودتان بگویید در زمان مخصوص سانحه به آن‌ها فکر خواهید کرد و سپس به کاری که باید، مشغول شوید.

نحوه درمان اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

بیماری PTSD یا اختلال استرس: سازمان ملی سلامت روان آمریکا، دو روش درمان روانشناختی و دارویی را برای بهبود این اختلال در نظر می‌گیرند؛ البته در برخی موارد هر دو روش به صورت ترکیبی برای یک بیمار به کار می‌روند. بنابراین افراد مبتلا به استرس پس از سانحه، باید با روان‌درمانگری باتجربه در زمینه درمان این اختلال ملاقات داشته باشند و از او کمک بگیرند. در این مسیر، حمایت عاطفی اطرافیان، نقش مهمی در بهبود استرس و اضطراب بیمار ایفا می‌کند.

در ادامه توضیح می‌دهیم که هرکدام از روش‌های درمان اختلال استرس پس از سانحه چیست و چطور انجام می‌شود.

الف) روان‌درمانی PTSD

روان درمانی حول محور شناخت و تغییر احساسات و افکار منفی بیمار می‌چرخد. در جلسات روان‌درمانی، بیمار به همراه اعضای خانواده او حضور دارند؛ گاهی اوقات هم جلسات به صورت گروهی برای افراد مبتلا به اختلال پس از سانحه برگزار می‌شود. دوره روان‌درمانی PTSD بین ۶ تا ۱۲ هفته طول می‌کشد، اما افرادی دارای علائم شدیدتر و گسترده‌تر، ممکن است به تعداد جلسات بیشتری نیاز داشته باشند. ( در مقاله «روان درمانی چیست؟» بیش‌تر درباره این موضوع توضیح داده‌ایم.)

یکی از تکنیک‌های روانشناختی برای درمان اختلال استرس پس از سانحه، مواجه کردن بیمار با ترس است و از نظر بعضی از کارشناسان به عنوان موثرترین روش درمان PTSD شناخته می‌شود. درمانگر در این روش، بیمار را در شرایطی کنترل شده، با حادثه‌ای که تجربه کرده بود، روبه‌رو می‌کند؛ مثلا از او می‌خواهد درباره حادثه صحبت کند، بنویسد یا حتی از مکانی که در آن سانحه اتفاق افتاده بازدید کند. این متد درمانی به خصوص برای بیمارانی کاربرد دارد که حادثه را به گونه‌ای متفاوت به یاد می‌آورند یا بخاطر آن احساس شرم و گناه می‌کنند. وقتی افراد با آنچه رخ داده، مواجه می‌شوند، واقع‌بینانه درباره آن فکر می‌کنند و نشانه‌هایشان بهبود پیدا می‌کند.

ب) دارودرمانی اختلال استرس پس از سانحه

سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) دو نوع دارو را برای درمان اختلال PTSD معرفی می‌کنند:

• داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین (SSRI)
• داروهای ضد افسردگی

SSRIها برای مدیریت علائمی چون احساس اندوه شدید، نگرانی، پرخاشگری و بی‌حسی عاطفی کاربرد دارند. همچنین اگر بیماری اختلالات خواب و تجربه کابوس داشته باشد، پزشکان داروهای مرتبط با آن را تجویز خواهند کرد. دقت داشته باشید که تنها روان‌پزشک‌های متخصص مجاز به تجویز دارو و دوز مصرفی هستند و به هیچ وجه نباید سرخود داروهای روان‌درمانی را مصرف کرد.

پ) راهکارهایی برای مقابله شخصی با اختلال استرس پس از سانحه

گذشت زمان درد آسیب‌های عاطفی و روانی را تسکین می‌دهد، زیرا مغز ما برای بقا و ادامه زندگی طراحی شده است. افرادی که علائم بازآفرینی و اجتناب را دارند، دیرتر از دیگران بهبود پیدا می‌کنند. زیرا با مرور حادثه، مغز تصور می‌کند هنوز هم تهدید می‌شود و تجربه‌های قبلی را دوباره تکرار می‌کند. مغز به این فکر می‌کند که اگر تهدیدی وجود ندارد و خطر به صورت کامل رفع شده، پس چه دلیلی دارد که شما مدام به سانحه فکر می‌کنید؟

اطرافیان شما نقش مهمی در درمان اختلال استرس پس از سانحه یا حتی پیشگیری از آن ایفا می‌کنند، اما پیش از اینکه آن‌ها کاری انجام دهند، خودتان باید برای به دست آوردن دوباره سلامت روان تلاش کنید. اقدامات زیر برای مقابله شخصی با اختلال استرس پس از سانحه به شما کمک می‌کنند:

• جلسات روان‌درمانی خود را پیگیری کنید و تا زمانی که لازم است، منظم ادامه دهید.
• درمان اختلال پس از سانحه به زمان نیاز دارد. پس انتظار نتایج لحظه‌ای نداشته باشید و با صبر و حوصله روند درمان را ادامه دهید.
• فعالیت‌های ورزشی انجام دهید و به کارهای مورعلاقه‌تان بپردازید. این کارها تمرکزتان را از روی حادثه برمی‌دارند و استرس شما را کاهش می‌دهند.
• روتین منظمی برای غذا، ورزش و خواب داشته باشید و به آن متعهد بمانید.
• اهدافی واقع‌بینانه و قابل دستیابی برای خود در نظر بگیرید و برای دستیابی به آن تلاش کنید.
• به جای تلاش برای مدیریت علائم، روی آنچه توان مدیریتش را دارید، تمرکز کنید؛ مثل انجام تمرین‌هایی که درمانگر به شما آموزش داده است.
• درباره آنچه که ممکن است علائم شما را برانگیزد، با اطرافیان صحبت کنید.
• با دوست‌های مورد اعتمادتان تعامل داشته باشید.
• از رفتارهای مخرب مانند مصرف الکل و مواد مخدر اجتناب کنید.

کلام آخر

در این مقاله توضیحاتی درباره اختلال استرس پس از سانحه ارائه دادیم و این مشکل را موشکافی کردیم. با کمک گرفتن به موقع از دیگران و مدیریت افکار و احساسات می‌توان این اختلال روانشناختی را مدیریت کرد. اگر تصور می‌کنید بخاطر استرس ناشی از اتفاقاتی که اخیرا برایتان رخ داده، کنترل زندگی روزمره‌تان را از دست داده‌اید، توصیه می‌کنیم با درمانگرهای حرفه‌ای مشورت داشته باشید.