شاید بی‌راه نباشد اگر گفته شود هیچ نویسنده‌ای در تاریخ ادبیات بریتانیا (و حتی شاید جهان) به اندازه‌ی جی. آر. آر. تالکین در آفریدن یک دنیای داستانی موفق نبوده است. این نویسنده‌ی انگلیسی با پدیدآوردن جهانی که بیش‌تر با نام سرزمین میانه شناخته می‌شود یکی از ژرف‌ترین و پرجزئیات‌ترین هستی‌های خیالی را خلق کرد که پر است از تاریخ، جغرافی، فرهنگ، آداب، رسوم، ربان‌ها و سرگذشت‌های گوناگون. در واقع این گونه گفته می‌شود که تالکین در ابتدا سال‌ها زمان گذاشت تا ویژگی‌های ریز سرزمین میانه را بیافریند و سپس تصمیم گرفت چند کتاب و رمان در رابطه با جهانش بنویسد.

جان رونالد رول تالکین یک استاد دانشگاه، مولف، لغت‌شناس و شاعر بود که با استفاده از دانش و تجربیات زندگی خود همچون شرکت در جنگ جهانی نخست توانست سرزمین میانه را با ریزبینانه‌ترین جزئیات ممکن خلق کند. پدید آوردن فرهنگ‌ها و زبان‌های تازه جزو سرگرمی‌های او به شمار می‌آمدند که نمودهایش در سری کتاب سرزمین میانه مشهود است.

تالکین با سرزمین میانه به گونه‌ای یک تاریخ خیالی و فراموش‌شده برای دنیای راستین آفرید. دنیاهای فانتزی فراوانی که پس از دوران جی. آر. آر. تالکین خلق شدند الهامات بسیاری از آثار این مولف بریتانیایی گرفتند تا تالکین در جایگاه پدر خیال‌پردازی حماسی و فانتزی مدرن قرار بگیرد. با این که سرزمین میانه‌ی جی. آر. آر. تالکین بیش‌تر با «هابیت» و سه‌گانه‌ی «ارباب حلقه‌ها» شناخته می‌شود اما این چند کتاب تنها آثار تالکین از سرزمین میانه نیستند. اگر شما نیز می‌خواهید به خواندن سری کتاب سرزمین میانه سرگرم شوید ولی نمی‌دانید از کجا باید راه را آغاز کنید، در این نوشتار به راهنمایی شما خواهیم پرداخت.

کتاب‌های داستانی سرزمین میانه

سیلماریلیون

«سیلماریلیون» در واقع مجموعه‌ای از روایت‌های اساطیری مربوط به جهان خلق‌شده‌ی جی. آر. آر. تالکین است که در آن شیوه‌ی پدید آمدن این دنیا و موجودات درون آن روایت می‌شود. این اثر نخستین کتاب از فرانچایز سرزمین میانه بود که پس از مرگ خود جی. آر. آر. تالکین به چاپ رسید. کریستوفر که پسر این نویسنده‌ی بریتانیایی بود توانست به کمک گای گاوریل کی و دست‌نوشته‌های به جا مانده از پدرش، «سیلماریلیون» را گردآوری و تکمیل کند.

روایت‌های والا

در بین سری کتاب سرزمین میانه، سه اثر هستند که در دوران اول دنیای تالکین جریان دارند و با نام «روایت‌های والا» یا «داستان‌های بزرگ» (به انگلیسی Great Tales) شناخته می‌شوند. دوران نخست در «سیلماریلیون» شرح داده می‌شود و روایت‌های والا در این دوره و عملاً در لابه‌لای «سیلماریلیون» جریان دارند. هر سه‌ی این رمان‌ها توسط کریستوفر تالکین پس از هزاره‌ی نوی میلادی به چاپ رسیدند.

فرزندان هورین

اولین کتاب از سری «روایت‌های والا» سرزمین میانه با نام «فرزندان هورین» شناخته می‌شود. این رمان ناحیه‌ی بلریاند سرزمین میانه و تورین تورامبار را در محوریت خود قرار می‌دهد. تورین یک انسان فانی بود که در دوران نخست با اولین ارباب تاریکی سرزمین میانه با اسم مورگوث جنگید.

برن و لوثین

به عنوان دومین اثر از سه‌گانه‌ی «داستان‌های بزرگ»، رمان «برن و لوثین» یکی دیگر از أثاری‌ست که از دست‌نوشته‌های باقی‌مانده از جی. آر. آر. تالکین توسط کریستوفر تالکین به چاپ رسید. در «برن و لوثین» ماجرای نخستین پیوند بین الف‌ها و انسان‌ها بازگو می‌شود که در آن یک الف مادینه با نام لوثین و یک انسان نرینه به اسم برن دل به یکدیگر می‌بندند.

سقوط گاندولین

در جایگاه واپسین رمان از سری «روایت‌های والا»، در «سقوط گاندولین» ماجرای شهر گاندولین روایت می‌شود. این شهر که یک مکان پنهان برای الف‌ها بود در دوره‌ی دوم سرزمین میانه مورد یورش قرار گرفت و به دست نیروهای مورگوث سقوط کرد.

سقوط نومِنور

خود کریستوفر تالکین نیز در سال ۲۰۲۰ از دنیا رفت تا دیگر نتواند به گسترش دنیای آفریده‌ی پدرش ادامه دهد. با این وجود، این پایان توسعه‌ی سرزمین میانه نبود. در سال ۲۰۲۲ کتابی توسط برایان سیبلی منتشر شد که بر اساس ضمیمه‌های «ارباب حلقه‌ها» خلق شده بود. «سقوط نومِنور» ماجرای سرزمین جزیره‌ای نومنور در دوره‌ی دوم سرزمین میانه را روایت می‌کند که پس از آلوده شدنش به تاریکی برای همیشه از بین رفت.

هابیت، یا آن‌جا و بازگشت دوباره

نخستین کتاب از سرزمین میانه که منتشر شد در واقع «هابیت» به حساب می‌آید. این رمان در ابتدا توسط جی. آر. آر. تالکین به عنوان داستان پیش از خواب فرزندانش خلق شد و ماجرای هابیتی با نام بیلبو بگینز را بازگو می‌کند. او به همراه چندین کاراکتر دیگر یک ماجراجویی را به سمت تنهاکوه پیش می‌کرد تا این کوه را از چنگال اژدها اسماگ بیرون آورند. «هابیت، یا آن‌جا و بازگشت دوباره» اولین روایتی‌ست که در دوره‌ی سوم سرزمین میانه جریان دارد.

ارباب حلقه‌ها

سرشناس‌ترین داستان از سری کتاب سرزمین میانه در واقع همان «ارباب حلقه‌ها» محسوب می‌شود؛ به گونه‌ای که بیش‌تر مردم این جهان را با اسم «ارباب حلقه‌ها» می‌شناسند. سه‌گانه‌ی «ارباب حلقه‌ها» دنباله‌روی «هابیت، یا آن‌جا و بازگشت دوباره» به شمار می‌آید. این سه کتاب در واقع روایتی یکتا و به‌هم‌پیوسته را بازگو می‌کنند ولی در چاپ ابتدایی و بیش‌تر چاپ‌های آتی در سه جلد با پسوند‌های متفاوت منتشر شده‌اند.

ارباب حلقه‌ها: یاران حلقه

به عنوان نخستین کتاب از سری «ارباب حلقه‌ها» در «یاران حلقه» روایت فرودو بگینز و همراهانش که با نام یاران حلقه شناخته می‌شوند آغاز می‌شود. مأموریت آن‌ها رساندن حلقه‌ی یگانه‌ی قدرت به سرزمین دوزخی موردور برای نابود کردنش و پایان دادن تهدید دومین ارباب تاریک سرزمین میانه به اسم سائورون است.

ارباب حلقه‌ها: دو برج

«ارباب حلقه‌ها: دو برج» دنباله‌ی رمان پیشین است که در آن یاران حلقه در مسیر ابتدایی خود به چالش‌هایی برخورد می‌کنند که پیامدش سوا شدنِ راه شماری از آن‌ها از یکدیگر است. با این وجود، همه‌ی آن‌ها هنوز هم به دنبال یک هدف و آن نابود کردن سائورون و پاکسازی سرزمین میانه از تهدید او هستند.

ارباب حلقه‌ها: بازگشت پادشاه

این کتاب واپسین رمان داستانی‌ست که در دوره‌ی زندگی جی. آر. آر. تالکین از سرزمین میانه به چاپ رسید. در «ارباب حلقه‌ها: بازگشت پادشاه»، تالکین حماسه‌ای که با «هابیت، یا آن‌جا و بازگشت دوباره» پایه‌گذاری کرده بود را به پایان می‌رساند تا در دنیای پرجزئیات خود یک ماجراجویی شگفت‌انگیز را در اختیار خوانندگان قرار دهد.

داستان‌های ناتمام نومنور و سرزمین میانه

«داستان‌های ناتمام نومنور و سرزمین میانه» یکی دیگر از کتاب‌های ویراست‌شده به دست کریستوفر تالکین به شمار می‌آید که پس از مرگ پدرش تکمیل شد. درونمایه‌ی این کتاب دوره‌ی زمانی بلندی را شامل می‌شود؛ به گونه‌ای که از اتفاقات «سیلماریلیون» آغاز می‌یابد و تا رویدادهای «ارباب حلقه‌ها» پیش می‌رود. روایت‌ها و نوشته‌های کتاب «داستان‌های ناتمام نومنور و سرزمین میانه» بیش‌تر بازروایی رخدادهای دوره‌های اول تا سوم سرزمین میانه را از دیدگاه متفاوتی شامل می‌شود.

ترتیب خواندن سری کتاب‌های داستانی سرزمین میانه

آثاری که در بخش «کتاب‌های داستانی سرزمین میانه» نام برده شدند در قالب داستانی قرار می‌گیرند و سیر زمانی مشخصی دارند. در این نوشتار، رمان‌ها و کتاب‌ها را بر اساس همین رخدادهای زمانی ساماندهی کرده‌ایم؛ البته در برخی موارد ماجرای کتاب‌ها در لابه‌لای دیگر آثار قرار دارند.

باید گفت بسیاری پیشنهاد می‌کنند تا برای خواندن کتاب‌های داستانی سرزمین میانه ترتیب انتشار را مد نظر قرار دهید. کتاب «هابیت، یا آن‌جا و بازگشت دوباره» که نخستین رمان این جهان است در قالب یک کتاب برای کودکان و نوجوانان منتشر شد و به مرور در چاپ آثار آتی بر پیچیدگی و ریزبینی نسبت به سرزمین میانه افزوده شد تا با کتاب‌های سنگین‌تری رو به رو شویم. در جدول زیر سری کتاب سرزمین میانه هم به بر اساس رویدادهای داستانی و هم به ترتیب تاریخ انتشار مرتب شده‌اند.

کتاب‌های ناداستانی سرزمین میانه

در کنار نوشته‌های در چهارچوب داستان که از سرزمین میانه در در کتاب‌ها وجود دارند، مطالبی نیز در قالب ناداستان از این دنیا و خود جی. آر. آر. تالکین به عنوان پدیدآورنده‌اش وجود دارد. طبیعتاً این آثار روی بازه‌ی زمانی خاصی قرار نمی‌گیرند و بیش‌تر برای هواداران و پژوهشگران سرزمین میانه خوشایند خواهند بود که به دنبال به دست آوردن جزئیات بیش‌تر از این جهان هستند.

تاریخچه سرزمین میانه

به عنوان قطورترین و بلندترین کتاب از بین کتاب‌های مربوط به سرزمین میانه، «تاریخچه‌ی سرزمین میانه» در ۱۲ جلد از دیدی بیرون از داستان‌ها نگاهی به دنیای آفریده‌شده به دست جی. آر. آر. تالکین می‌اندازد. در این کتاب، اندیشه‌های تالکین درباره‌ی سرزمین میانه و نحوه‌ی شکل‌گیری و پدیدآمدن این جهان در طول زمان مورد بررسی قرار می‌گیرد.

تاریخچه هابیت

کریستوفر تالکین در «تاریخچه‌ی سرزمین میانه» به سراغ «هابیت، یا آن‌جا و بازگشت دوباره» نرفت چرا که باور داشت این کتاب دقیقاً بخشی از افسانه‌ها و اساطیر سرزمین میانه نیست و به عنوان یک کتاب برای کودکان و نوجوانان نوشته شده است. در واقع در ابتدا کتاب «هابیت» حتی در سرزمین میانه نیز جریان نداشت و بعداً به این جهان افزوده شد. با این وجود، جان دی. راتلیف در کتاب دو جلدی «تاریخچه‌ی هابیت» همان کاری را برای داستان بیلبو بگینز انجام داد که در «تاریخچه‌ی سرزمین میانه» جا افتاده بود.

راهنمای کامل سرزمین میانه

«راهنمای کامل سرزمین میانه» یک اثر در قالب کتاب مرجع و دانشنامه برای دنیای خیالی سرزمین میانه است که به هواداران و پژوهشگران این جهان یک منبع مناسب برای دریافت اطلاعات مناسبشان ارائه می‌کند.

طبیعت سرزمین میانه

همان گونه که از نام «طبیعت سرزمین میانه» می‌توان برداشت کرد این کتاب حول محور موضوعاتی همانند طبیعت، چشم‌اندازها، نژادها، ساکنان و خداشناسی سرزمین میانه می‌چرخد که بخشی از اساطیر خلق‌شده‌ی تالکین هستند.

تالکین: آفریننده‌ی سرزمین میانه

«تالکین: آفریننده‌ی سرزمین میانه» یک کتاب تصویری و هنری‌ست که در آن تصویرسازی‌ها، نقاشی‌ها، نقشه‌ها، نامه‌ها و دست‌نوشته‌های جی. آر. آر. تالکین گردآوری شده‌اند. نزدیک به ۳۰۰ نگارگری از تالکین را می‌توان در این کتاب یافت.

نامه‌های جی. آر. آر. تالکین

اگر عطش سیری‌ناپذیری از تالکین و سرزمین میانه دارید شاید در پایان بهتر است به سراغ «نامه‌های جی. آر. آر. تالکین» بروید. این مجموعه شامل ۵۰۸ نامه از جی. آر. آر. تالکین می‌شود که بازه زمانی‌شان از ماه اکتبر سال ۱۹۱۴ (زمانی که تالکین هنوز در دانشگاه آکسفورد دانشجو بود) آغاز و تا ۲۹ ماه آگوست سال ۱۹۷۳ (چهار روز پیش از مرگش) ادامه می‌یابد. ابتدا این کتاب در سال ۱۹۸۱ منتشر شده بود ولی در سال ۲۰۲۳ یک نسخه که ۱۵۴ نامه دیگر به آن افزوده شده بود تحت عنوان «نامه‌های جی. آر. آر. تالکین: نگارش بازنگری‌شده و گسترش‌داده‌شده» (به انگلیسی: The Letters of J. R. R. Tolkien: Revised and Expanded Edition) به چاپ رسید. در این اثر می‌توان به زندگی تالکین و تفاسیرش از دنیای خلق‌شده‌ی خود نگاهی انداخت.