در تاریخ ۳ ژوئیه ۱۹۰۸، باستان‌شناس ایتالیایی، فدریکو هالبر به همراه دانشجویش لوئیجی پرنیه و یک تیم کاوش، در حال حفاری در محل یک کاخ مربوط به تمدن «مینوسی» در شهر باستانی فایستوس واقع در جنوب جزیرۀ کرت یونان بودند که در میان ویرانه‌ها به یک مخزن زیرزمینی برخوردند. در داخل این مخزن پرنیه استخوان‌های سوخته و خاکسترهایی را تشخیص داد و در میان آن‌ها یک دیسک سفالی به رنگ قهوه‌ای را مشاهده کرد که تقریبا تا نیمه در زمین دفن شده بود. پرنیه دیسک را برداشت و دید که هر دو طرف آن پوشیده از مجموعه‌ای از تصاویر کوچک است که به صورت مارپیچ در سفال حک شده‌اند.

 امروز بیش از صد سال از آن لحظه گذشته است اما معنای نشانه‌هایی که بر روی دیسک موسوم به «دیسک فایستوس» حک شده‌اند هنوز ناشناخته است. تا کنون تلاش‌های فراوانی برای رمزگشایی این نوشته‌های مارپیچ انجام شده است، زیرا کشف راز آن‌ها می‌تواند اطلاعات جدید و ارزشمندی را درباره تمدن باستانی مینوسی آشکار کند. با این حال تا کنون پیام این دیسک به صورت یک راز باقی مانده است.

تصویری از کاوش‌های سال 1908 در شهر باستانی فایستوس

مینوسی‌ها جامعه‌ای ثروتمند از دوران عصر برنز بودند که به عنوان بازرگانان دریانورد شهرت داشتند و به خاطر کاخ‌ها، شهرهای بزرگ و هنرشان شناخته می‌شدند. باستان‌شناسان قدمت این دیسک را با توجه به قدمت مکانی که در آن کشف شد، بین ۱۸۰۰ تا ۱۶۰۰ سال پیش از میلاد تخمین زده‌اند.

نظریات متعدد و عجیب

این دیسک نسبتا کوچک (با قطر ۱۶.۵ سانتی‌متر و ضخامت ۳.۸ سانتی‌متر) که اکنون در موزه باستان‌شناسی هراکلیون نگهداری می‌شود، همچنان تخیل دانشگاهیان و علاقه‌مندان را برمی‌انگیزد. تفسیرهایی که دربارۀ معنا و کارکرد آن ارائه شده‌اند تقریباً به تعداد افرادی است که در مورد معنای آن کنجکاو بوده‌اند. برای مثال برخی نظریه‌پردازی کرده‌اند که این دیسک ممکن است یک نقشه نجومی قابل حمل برای محاسبه خورشیدگرفتگی‌ها یا نوعی تقویم قمری-خورشیدی بوده باشد.

برخی نیز معتقدند که این دیسک یک جور بازی باستانی شبیه به «مار و پله» بوده است، در حالی که دیگران بر این باورند که متن یک سرود مذهبی بر روی آن نوشته شده است. برخی نظریه‌های عجیب و غریب نیز از جانب افرادی غیر از دانشمندان و باستان‌شناسان مطرح شده‌اند؛ مثل نظریه‌ای که می‌گوید این دیسک یادگاری از تمدن گمشده و افسانه‌ای «آتلانتیس» است، یا نظریه‌ای که آن را نقشه‌ای از «هزارتوی مینوتور» می‌داند و یا نظریۀ عجیب‌تری که آن را یک جور نقشه برای سفر میان‌ستاره‌ای می‌داند که توسط موجودات فرازمینی استفاده شده است!

نشانه‌های روی دیسک

دیسک فایستوس دارای متنی شامل ۴۵ علامت تصویری متفاوت است که به صورت مارپیچ مرتب شده‌اند و از آنجا که هر کدام از آن‌ها چندبار تکرار شده‌اند، در مجموع این نوشته شامل بیش از 240 علامت است.

علائم موجود در دیسک تصاویر به‌وضوح قابل تشخیصی را نشان می‌دهند: انسان‌ها، حیوانات، گیاهان، ابزارها و اشیاء دیگر. تقریباً همه این تصاویر به زندگی روزمره مربوط می‌شوند و برخی از آنها زمینه تاریخی آن زمان را منعکس می‌کنند. به‌عنوان مثال، چندین نماد وجود دارند که یک جنگجو را با ویژگی‌هایی که یادآور اقوام دریانورد است نشان می‌دهند؛ از دیگر علائم می‌توان به یک سر تزئین شده با پر، یک تیر، یک کلاه‌خود و یک سپر گرد اشاره کرد؛ علائمی که در هیروگلف مصری نیز مشابه آن‌ها را می‌توان مشاهده کرد.

تصویر برخی از علامت‌های حک شده روی دیسک فایستوس

همچنین تصاویری وجود دارند که شبیه به شمایل‌های سومری باستان هستند: مانند سر خالکوبی‌شده یک برده و زنی با اندام برهنه. برخی علائم دیگر نیز حیوانات و گیاهان را نشان می‌دهند: یک کبوتر، یک گربه، یک بز، یک زنبور، یک گل مینا، یک درخت انگور و یک درخت زیتون. این علائم در ۶۱ جعبه مرتب شده‌اند که هر کدام بین دو تا پنج تصویر را نشان می‌دهند. در یک طرف دیسک ۳۰ جعبه و در طرف دیگر ۳۱ جعبه وجود دارد. تصور می‌شود که متن مارپیچ در جهت حرکت عقربه‌های ساعت نوشته شده و از لبه دیسک شروع شده و به سمت مرکز پیش می‌رود.

محققان معتقدند که ۴۵ علامت متفاوتی که روی دیسک دیده می‌شوند، متعلق به یک سیستم نوشتاری هجایی به سبک اژه‌ای هستند و گروه‌های دو تا پنج تصویری که در هر جعبه قرار دارند، کلمات را منتقل می‌کنند. این فرضیه البته بر این مبنا است که نوشته به زبانی ناشناخته نوشته شده باشد. زیرا هنوز به‌طور کامل مشخص نیست که مردم کرت در عصر برنز به چه زبانی صحبت می‌کرده‌اند.

اگر فرض شود که هر جعبه شامل یک کلمه باشد، مشخص است که در هر دو طرف دیسک، نوشته‌ها با مجموعه‌ای از کلمات مشابه پایان می‌یابند. بسیاری از عبارات در طرف A با علائم یکسانی آغاز می‌شوند و چندین عبارت در طرف B به علائم مشابهی ختم می‌شوند. این نشان می‌دهد که در یک طرف عبارات تکراری وجود داشته و در طرف دیگر عبارات هم‌قافیه. بنابراین برخی محققان نظریه‌ای مطرح کرده‌اند که دیسک حاوی یک شعر، سرود، یا فرمولی مذهبی یا جادویی است.

تلاش‌هایی برای رمزگشایی

در سال‌های اخیر تلاش‌های محتاطانه‌ای برای رمزگشایی متن انجام شده است. زبان‌شناس و باستان‌شناس، گرت اوونز، در سال ۲۰۱۴ پیشنهاد کرد که زبان مورد استفاده در دیسک از خانواده زبان‌های هندواروپایی و مرتبط با زبان مینوسی است که هنوز رمزگشایی نشده است. اوونز مدعی است که دیسک به یک الهه مادر تقدیم شده و برخی کلمات مانند «ایقا» (بانوی بزرگ) و «آکا» (زن باردار) را شناسایی کرده است.

این تبر دو سر که در سال 1933 در جزیرۀ کرت کشف شد، در قسمت میانی خود شامل علائمی است که بی‌شباهت به علائم دیسک فایستوس نیستند

در سال ۲۰۰۸، گیا کوواشیلاوا، پژوهشگر زبان‌شناسی تاریخی، این نظریه را مطرح کرد که متن به زبان پروتو-گرجی (زبان پیشین و اولیه گرجستان امروزی) نوشته شده است. به گفته کوواشیلاوا، این نوشته به «نانا»، الهه باروری از منطقه باستانی کولخیس در شرق دریای سیاه تقدیم شده است. اما در نهایت هیچ‌یک از این توضیحات به طور قطعی پذیرفته نشده‌اند.

در حالی که علاقه زیادی به رمزگشایی دیسک فایستوس وجود دارد، تا زمانی که چیزی مشابه «سنگ روزتا» کشف نشود، معنای نوشتۀ مارپیچی این دیسک همچنان یک راز باقی خواهد ماند. (سنگ روزتا نوشته‌ای باستانی است که به دو خط هیروگلیف مصری و یونانی نوشته شده بود و باعث شناسایی نمادهای خط هیروگلیف شد).