در مرحله‌ای از سن دگرگونی‌هایی در اندام و احساسات و اندیشه انسان پدیدار می‌شود که آن را بلوغ می‌نامند. این حالت در همه جوامع و در نزد همه مکاتب آغاز مسئولیت و لیاقت برای ورود در صحنه اجتماع به‌شمار می‌رود. همین امر سبب شده است تا بیش‌تر علوم از دیدگاه خودشان مسئله بلوغ را با دلایل خاص خود بررسی کنند. در علم روان‌شناسی از آن‌ جهت که بلوغ آغاز تحوّلات درونی انسان است. در علم طبّ از نظر تغییراتی در بدن مانند تغییر صدا، افزایش قد و حجم، رشد استخوان‌های سینه در پسران، پیدایش پستان در دختران و اموری از این قبیل و در حقوق نیز از آنجا که بلوغ نقطه شروع تعهّدات حقوقی اعمّ از حقوق مدنی، کیفری و سیاسی است. در دیدگاه دینی نیز مبحث بلوغ به دلیل رسیدن به سن تکلیف که در واقع زمان پذیرش مسئولیت‌های مختلف دینی، حقوقی و اجتماعی است، اهمیت دارد.

بلوغ در در لغت به معانی وصول به چیزی، رسیدن به مراد، رسیدن یا نزدیک شدن به پایان مقصد (مکان، زمان یا امری دیگر)، کامل شدن و پختن میوه و رسیدن کودک به سنّ رشد به‌کار رفته است. در اصطلاح عام بلوغ آغاز مرحله‌ای طبیعی در زندگی کودک است که طی آن کودک با شکوفایی غریزه جنسی، پدید آمدن برخی دگرگونی‌های جسمی و روانی و رشد عقلی و ادراکی به مرتبه مردان و زنان نایل می‌شود. از نظر کنوانسیون حقوق کودک بلوغ برای دختر و پسر از سن هجده سالگی آغاز می‌شود، مگر این‌که طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کم‌تر تشخیص داده شود.

تغییرات بدنی که طی دوران بلوغ اتفاق می ‎افتند، در دختران و پسران با یک الگوی مشخص بروز پیدا می ‎کنند. در بسیاری از دختران اولین نشانه ظاهری بلوغ آغاز رشد پستان‌هاست که معمولا در سن ۱۱ سالگی بروز پیدا خواهد کرد. در ادامه رشد مو‌های زیر بغل و ناحیه تناسلی آغاز می‌شود و درنهایت به شروع دوره قاعدگی منتهی خواهد شد. تخمک‌گذاری و چرخه قاعدگی در بیش‌تر مواقع پس از گذشت حدودا دو سال و نیم از آغاز بلوغ بروز پیدا خواهد کرد. مطالعات نشان می‌‎دهند که آغاز نشدن چرخه قاعدگی پس از گذشت ۱۳ سالگی فرد ممکن است باعث تخمک‌گذاری نامنظم در او شود؛ بنابراین در صورت تاخیر در آغاز دوره قاعدگی بهتر است در اسرع وقت به پزشک مراجعه شود.

در پسران افزایش اندازه بیضه‌ها اولین نشانه آغاز دوره بلوغ است. بزرگ شدن بیضه‌ها از میانگین سنی ۱۱ و نیم سال در پسران آغاز و حدود شش ماه ادامه پیدا خواهد کرد. بعد از بزرگ شدن بیضه‌ها آلت تناسلی بزرگ‌تر می‌شود و در ادامه مو‌های زائد بدن شروع به رشد خواهند کرد. در مرحله بعدی تن صدا بم می‌شود و عضلات بدن افزایش حجم پیدا خواهند کرد. مرحله آخر بلوغ در پسران نیز شامل رشد مو‌های صورت و یا ریش است. با افزایش سطح ترشح هورمون «تستوسترون» باروری در مردان ایجاد خواهد شد. پزشکان توالی تغییرات دوران بلوغ را مشخص می‌کنند  و از آن به عنوان درجه بلوغ جنسی یا مراحل «تانر» یاد می‌‎شود. مراحل تانر شامل پنج مرحله است که پزشکان به کمک آن میزان پیشرفت خصوصیات جنسی نوجوانان را بررسی می‌کنند.

معمولا اولین نشانه بلوغ دختران رشد سینه‌های آنهاست. طبیعی است که گاه جوانه پستان بسیار حساس به لمس شود یا رشد یکی از سینه‌ها چند ماه قبل از سینه دیگر آغاز شود. مو‌های ناحیه تناسلی نیز شروع به رشد می‌کند و رشد مو در پا‌ها و بازو‌ها به طور محسوس افزایش می‌یابد. یک سال (یا بیش‌تر) پس از آغاز بلوغ و طی چند سال آینده نشانه‌های بعدی بروز می‌کند:

ــ رشد سینه دختران همچنان ادامه دارد و شکل سینه‌ها پرتر و کامل‌تر می‌شود.
ــ در حدود دو سال بعد از آغاز بلوغ دختران معمولا اولین دوره قاعدگی خود را تجربه خواهند کرد.
ــ مو‌های ناحیه تناسلی ضخیم‌تر و مجعدتر می‌شوند و مو‌های زیر بغل شروع به رشد می‌کنند. در برخی از دختران رویش مو در سایر قسمت‌های بدن مانند لب بالایی نیز رخ می‌دهد که این امر کاملا طبیعی است.
ــ تعریق دختران افزایش می‌یابد.
ــ اغلب دختران دچار آکنه می‌شوند که یک بیماری پوستی است و به صورت‌های مختلف ازجمله سرسفید، سرسیاه و لکه‌های پر از چرک به نام جوش و کورک ظاهر می‌شوند.
ــ ترشحات سفید واژن در دختران به وجود می‌آید.
ــ دختران وارد مرحله جهش رشد می‌شوند. از زمانی که دوره قاعدگی دختران شروع می‌شود، رشد سالانه آن‌ها ۵ الی ۷.۵ سانتی‌متر (۲/۳ اینچ) بیش‌تر از سال آینده (یا دو سال بعدی) خواهد بود. پس از آن دختران به قد بزرگ‌سالی خود می‌رسند.
ــ بسیاری از دختران دچار افزایش وزن می‌شوند که امری طبیعی است؛ زیرا شکل بدن آن‌ها دچار تغییرات می‌شود.
ــ همچنین تجمع چربی در امتداد بازو، ران و قسمت فوقانی کمر افزایش می‌یابد. باسن دختران گردتر و بزرگ‌تر و کمر آن‌ها باریک‌تر می‌شود.

معمولا اولین نشانه بلوغ پسران بزرگ‌تر شدن بیضه‌ها و نازک و قرمز شدن کیسه آن است. مو‌های ناحیه تناسلی نیز به‌تدریج در پایه آلت تناسلی ظاهر می‌شود. یک سال (و یا بیش‌تر) پس از شروع بلوغ و طی چند سال آینده علائم زیر در پسران ظهور پیدا می‌کند:

ــ آلت تناسلی و بیضه‌ها رشد می‌کنند و کیسه بیضه به‌تدریج تیره‌تر می‌شود.
ــ مو‌های ناحیه تناسلی پسران ضخیم‌تر و مجعدتر می‌شود و مو‌های زیر بغل آن‌ها شروع به رشد می‌کنند.
ــ تعریق پسران افزایش می‌یابد.
ــ سینه‌ها ممکن است به طور موقت کمی متورم شود که امری طبیعی است و به منزله شکل‌گیری سینه مردانه نیست.
ــ پسران ممکن است در خواب دچار «احتلام» شوند (انزال غیر ارادی منی هنگام خواب).
ــ صدای پسران شکسته می‌شود و دائم در حال بم‌تر شدن است. ممکن است طی یک مدت صدای آن‌ها یک لحظه بسیار بم باشد و کمی بعد بسیار بلند شود.
ــ بیش‌تر پسران نیز در این دوره دچار آکنه و جوش می‌شوند.
ــ پسران وارد مرحله جهش رشد می‌شوند. افزایش قد آن‌ها به طور متوسط ۷ الی ۸ سانتی‌متر (۳ اینچ) در سال خواهد بود و قد و قامت آن‌ها مردانه‌تر خواهد شد.

به طور کلی علائم زیر را می‌توان از نشانه‌های گذار روانی-رفتاری نوجوانان از مرحله کودکی به مرحله بلوغ دانست:

۱. تغییر در اطلاعات و میزان هوش: کودکان با ورود به سن بلوغ از هوش خود بهتر استفاده می‌کنند. این دوران شروع تفکرات انتزاعی در آن‌هاست. اطلاعات عمومی‌شان بیش‌تر می‌شود و سعی می‌کنند برای هر پرسشی پاسخی بیابند.

۲. محدودیت ارتباط با والدین و اطرافیان: در این دوران حساس ارتباط نوجوان با همسالان بیش‌تر و با والدین خود کم‌تر می‌شود. آن‌ها حرف کم‌تری برای گفتن دارند، به پرسش‌های والدین خیلی کوتاه پاسخ می‌گویند و دیگر رازهای خود را با آن‌ها در میان نمی‌گذارند.

۳. تمایل به‌ تنهایی: نیاز به داشتن حریم خصوصی از دیگر خصوصیات این دوران است. نوجوانان تمایل دارند بیش‌تر وقت خود را در اتاقشان بگذرانند. شاید می‌خواهند با والدینی که مسائل آن‌ها را درک نمی‌کنند، کم‌تر مواجه شوند و پاسخ بدهند.

۴. مصرف‌گرایی زیاد: نوجوان تصور می‌کند گنجینه‌ای وجود دارد که می‌تواند بی‌حد و حصر از آن برداشت کند. معنی محدودیت را نمی‌داند و بدون هیچ ملاحظه‌ای با تلفن صحبت می‌کند. صدای موزیک یا تلویزیون را بلند می‌کند و لامپ‌ها را روشن می‌گذارد.

۵. بداخلاقی، کم‌حوصلگی و مسئولیت گریزی: در سنین بلوغ عصبانیت، زودرنجی، کم‌حوصلگی و کم‌تحمل شدن افزایش پیدا می‌کند. نوجوانان از انجام مسئولیت‌ها شانه خالی می‌کنند و هنگامی‌که از آن‌ها برای انجام کاری مثل بردن زباله و … درخواست می‌شود، عصبانی می‌شوند که چرا مزاحمشان شده‌اید. شلختگی و بی‌نظمی به‌وفور در آن‌ها دیده می‌شود.

۶. تأثیرپذیری زیاد از دوستان: برای نوجوانان گروه همسالان و دوستان از اهمیت خاصی برخوردار هستند و به دلیل تمایلی که به گذراندن وقت با افراد هم‌سن‌ و سال خوددارند، از فعالیت‌های خانوادگی دوری می‌کنند.

۷. ایرادگیری و مقاومت: کودک آرام، خجالتی و کم‌حرف دیروز در نوجوانی پرحرف، سمج، با جرات و نافرمان شده است. به دفاع از ایده‌های خود بر می‌خیزد و از خواسته‌های والدین سرپیچی می‌کند. این رفتار‌ها تا حدود زیادی طبیعی است.

۸. نوع لباس پوشیدن: نوجوانان دوست دارند همچون همسالان خود لباس بپوشند تا هویت خود را از این طریق ابراز کنند؛ بنابراین هر لباسی که مد شود، به‌گونه‌ای یکپارچه بین نوجوانان شایع می‌شود.

۹. کاهش علاقه به درس: به دلیل وارد شدن فعالیت‌های دیگر در زندگی نوجوان افت تحصیلی در سنین بلوغ افزایش می‌یابد. بیرون رفتن از منزل با دوستان، بازی‌های گروهی، افزایش علاقه به دنیای مجازی، توجه بیش‌تر به جنس مخالف، مکالمات تلفنی با دوستان می‌تواند مثالی از این فعالیت‌های جانبی باشد که باعث اتلاف وقت نوجوان، کاهش تمرکز و افت تحصیلی او می‌شود.

ــ رشد بیضه‌ها، آلت تناسلی و کیسه بیضه
ــ بَم شدن صدا (که معمولا آخرین نشانه‌ بلوغ در پسران است)
ــ جهش رشد

باید توجه داشت که بلوغ زودرس در کودکان ممکن است مشکلات جسمی و روحی زیادی همچون کوتاهی قد، مشکلات رفتاری، فعالیت‌های جنسی در سنین پایین‌تر و استرس را به دنبال داشته باشد؛ بنابراین والدین باید نسبت به بروز چنین علائمی در سن پایین هوشیار و حساس باشند. هرچند بسیاری از کودکانی که علائم بلوغ زودرس دارند، هم از لحاظ پزشکی هم از لحاظ روانی و هم از لحاظ اجتماعی سالم هستند و مشکلی ندارند و کودکان و والدین نباید به بلوغ زودرس به چشم یک بیماری ترسناک نگاه کنند.

فرزندان در سن بلوغ به دلیل تغییرات در خلق و خو خانواده خود را نیز دچار تحول می‌کنند، از این‌رو که این تغییرات باعث تغییرات در رفتار والدین نیز می‌شود. والدین اگر در ترفیع مشکلات فرزندانشان و همچنین مطرح کردن مسائل موفق باشند، به‌راحتی می‌توانند رابطه خوبی با نوجوان خود ایجاد کنند که در این صورت نوجوان می‌تواند دوره خوبی را بگذراند و به‌راحتی از دوره نوجوانی و تغییرات و چالش‌های این دوره گذر کند. در اینجا می‌توانیم به نکاتی بپردازیم که خانواده‌ها با نحوه رفتارشان می‌توانند نوجوان را به گذران آسان دوره نوجوانی ترغیب کند.

۱. صمیمیت: صمیمیت با هر فردی و در هر فضایی باعث ایجاد احساسی دو طرفه می‌شود که نوجوان بنابر آن تصمیم می‌گیرد هر رفتار و عملی را که زیسته خود و یا والد صمیمی اوست، انجام بدهد.

۲. اجتناب از سرکوب: سرکوب‌گر نبودن، تحقیر نکردن و ایراد‌های پی در پی نگرفتن از نوجوان باعث می‌شود، نوجوان در هر رفتار جدیدی که قرار گرفت، به دلیل سرکوب نشدن پس از تجربه کوتاهی از آن دور شود و تقریباً به آن بی‌میل شود. خانواده‌ها باید بدانند تحقیر، توهین و سرکوب باعث می‌شود نوجوان به نوعی به دنبال جبران خسارت روانی خود بربیاید.

۳. هم‌قدم شدن با نوجوان: هم‌قدمی با نوجوان در شرایط انتخابی نوجوان که گاه می‌تواند از دید والدین خنده‌دار و یا خجالت‌آور باشد، باعث می‌شود که نوجوان هم‌دلی و رفاقت بیش‌تری را با والدین خود برقرار کند که همین احساس رفاقت نوجوان را از تجربه بسیاری از آسیب‌ها دور نگه می‌دارد؛ زیرا در این شرایط دوست و همراه او والدینش هستند.

۴. آموزش پذیرش مسئولیت: به فرزندانتان مسئولیت‌هایی را با توجه به توانایی‌شان بدهید. این کار می‌تواند اعتماد به نفس آن‌ها را بسیار بالا ببرد.

۵. مقایسه نکردن: نوجوان را با هیچ‌کس مقایسه نکنید؛ زیرا این مقایسه قطعاً بوی سرکوب نوجوانتان را می‌دهد تا رشد او، دیده شدن نوجوان و احساس خوشایند داشتن او را بیش‌تر کند.

۶. امکان تجربه مستقل را فراهیم کنید: نوجوان باید تجربه کند، نه این‌که در یک گوشه بنشیند و پسر و یا دختر خوبی باشد. اگر نوجوان امکان تجربه سرعت بالای ماشین پدر، پیست اتومبیل‌رانی، تجربه چتربازی، موتور سواری، جامپینگ و اتفاق‌های هیجان‌انگیزی از این دست را داشته باشد، به دنبال هیجان تخلیه کاذب نمی‌رود و اگر این همراهی با والدین صورت بگیرد، قطعاً نوجوان به دنبال دوستانی نمی‌گردد که می‌توانند در این موارد رفتار‌هایی آسیب‌رسان داشته باشند.

۷. اعتماد داشته باشید: نوجوانی که به والدین خود اعتماد کرده است و آن‌ها را دوست دارد، می‌تواند خود را دوست داشته باشد و حفظ کند. او دور ماندن از هر آسیبی را به دلیل اعتماد به پدر و مادر خود یک دستاورد برای خود می‌داند.

۸. توجه به ظاهر نوجوان: هیچ‌گاه درباره ظاهر نوجوانتان نکته منفی نگویید. به او آرامش بدهید و بگویید که شما هم در دوران بلوغ چه تغییرات ظاهری را تجربه کرده‌اید. نشان دادن عکس‌های‌تان در دوران بلوغ می‌تواند برای نوجوانتان خوشایند باشد.