سرنوشت سفارت آمریکا و ایران: پس از انقلاب ۱۳۵۷، سفارتخانه‌های ایران و آمریکا در کانون تحولات سیاسی قرار گرفتند. در ادامه این مطلب با سرنوشت ساختمان سفارتخانه های ایران و آمریکا در تهران و واشنگتن آشنا خواهید شد.

سرنوشت سفارت آمریکا و ایران

به گزارش تابناک سرنوشت ساختمان سفارت ایران در واشنگتن و سفارت آمریکا در تهران به اندازه روابط پرفراز و نشیب ایران و آمریکا خواندنی و جالب است: از تعطیلی تا تغییر کاربری، سرگذشت دو مکان نمادین! در ادامه این مطلب با سرنوشت سفارت آمریکا و ایران آشنا خواهید شد.

سرنوشت سفارت آمریکا در تهران

ساختمان سفارت سابق آمریکا در تهران توسط معمار اتریشی-هلندی “ون در گراخت” در سال ۱۹۴۸ میلادی طراحی شد. این مجموعه در زمینی به مساحت حدود ۲۷ هکتار (بیش از ۷ هزار متر مربع) بنا شده و نمونه‌ای از معماری کاربردی آمریکایی اواسط قرن بیستم است که شباهت زیادی به مدارس عالی آمریکایی آن دوره دارد.

این مجموعه شامل یک ساختمان اصلی چهار طبقه با نمای آجری است که با تأکید بر امنیت و کاربرد عملی طراحی شده بود. ویژگی‌های خاص معماری آن عبارتند از:

اتاق‌های عایق صوتی برای جلسات محرمانه
دیوار‌های پوشیده شده با ورقه‌های آلومینیومی برای جلوگیری از شنود الکترونیکی
بخش‌های اداری با طراحی باز و کاربردی
سیستم امنیتی پیشرفته با حفاظت چندلایه

تأسیسات و امکانات: مجموعه سفارت علاوه بر ساختمان اصلی دارای تأسیسات متعددی بود:

زمین تنیس و استخر شنا برای استفاده دیپلمات‌ها
اقامتگاه‌های کارکنان در محوطه سفارت
سوپرمارکت و رستوران داخلی
پارکینگ بزرگ و فضای سبز گسترده
ساختمان سکونت سفیر با طراحی مجزا و لوکس

تسخیر سفارت و بحران گروگان گیری

در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ (۴ نوامبر ۱۹۷۹)، حدود ۹ ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گروهی از دانشجویان با عنوان “دانشجویان پیرو خط امام” سفارت آمریکا در تهران را تسخیر کردند. این اقدام که ابتدا قرار بود اعتراضی کوتاه مدت باشد، به بحرانی ۴۴۴ روزه تبدیل شد.

دانشجویان از نقاط مختلف دیوار‌های سفارت بالا رفته و با غلبه بر نیرو‌های امنیتی سفارت، کنترل کامل ساختمان را به دست گرفتند. طبق اسناد و خاطرات منتشر شده، کارکنان سفارت در آن زمان مشغول نابود کردن اسناد محرمانه با استفاده از دستگاه‌های خردکن اسناد بودند.
در ساختمان سفارت خانه های دو کشور ایران و آمریکا در این سال ها چه می گذرد
در این رخداد، ۵۲ دیپلمات و شهروند آمریکایی به گروگان گرفته شدند.

پیامد‌های این رویداد را میتوان اینگونه خلاصه کرد:

قطع کامل روابط دیپلماتیک آمریکا و ایران در آوریل ۱۹۸۰
تحریم‌های اقتصادی گسترده علیه ایران
عملیات نافرجام نظامی آمریکا برای آزادسازی گروگان‌ها (عملیات طبس)
اثرگذاری بر نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و شکست جیمی کارتر
سفارتخانه‌های ایران در آمریکا و آمریکا در ایران، هر یک قصه‌ای شنیدنی از فراز و نشیب روابط دیپلماتیک دارند. از میهمانی‌های پر زرق و برق تا سکوت و انزوای پس از انقلاب، این بنا‌ها شاهد تحولاتی بوده‌اند که سرنوشت آن‌ها را برای دهه‌ها رقم زد.

دانشجویان پیرو خط امام چه کسانی بودند؟

در غروب ۱۳ آبان ۱۳۵۸، پس از تصرف سفارت آمریکا در تهران، چند دانشجوی جوان در یکی از اتاق‌های این مکان که بعد‌ها «لانه جاسوسی» نام گرفت، روبه‌روی خبرنگاران قرار گرفتند. آنها با نمایش سلاح‌های آمریکایی، بیانیه‌های تسخیر را خواندند و خود را «دانشجویان پیرو خط امام» معرفی کردند.

این عنوان هویت جمعی آنها شد، به‌طوری‌که هیچ‌گاه نام واقعی‌شان در رسانه‌ها مطرح نشد. معصومه ابتکار، سخنگوی مسلط به انگلیسی، در گفت‌و‌گو با رسانه‌های غربی خود را «مری» نامید و به «خواهر مری» شهرت یافت.

دانشجویان در شش ماه نخست، در سفارت ماندند و هر یک نقشی بر عهده گرفتند. شورای مرکزی شامل ابراهیم اصغرزاده (طراح تسخیر)، رضا سیف‌اللهی، محسن میردامادی، حبیب‌الله بی‌طرف و رحیم باطنی بود. شورای بازو نیز با حضور علی‌اصغر زحمتکش، عباس عبدی، سیدمحمد هاشمی اصفهانی، اکبر رفان، محمدرضا خاتمی، محسن امین‌زاده، رحمان دادمان، شمس‌الدین وهابی، وفا تابش، محمد نعیمی‌پور، حسین شیخ‌الاسلام و فروز رجایی‌فر فعالیت می‌کرد. عباس عبدی به دلایل شخصی به شیراز رفت، زحمتکش مسئول حفاظت گروگان‌ها شد و تنها کسی بود که در دادگاه‌های آمریکا تحت تعقیب قرار گرفت. هاشمی اصفهانی با ابتکار ازدواج کرد و از سیاست فاصله گرفت، و رفان تدارکات را مدیریت کرد.

واحد روابط عمومی با نظارت احمد حسینی و حضور محمدرضا خاتمی، امین‌زاده، نعیمی‌پور و ابتکار اداره می‌شد. حسین کمالی تبلیغات را بر عهده داشت، و وفا تابش، شیخ‌الاسلام و رجایی‌فر اسناد را بررسی می‌کردند. رجایی‌فر همچنین هماهنگی عملیات روز تسخیر را مدیریت کرد.

پس از ناکامی آمریکا در عملیات طبس، دانشجویان با همکاری اطلاعات سپاه به رهبری محسن رضایی، گروگان‌ها را به شهرهایی، چون مشهد، یزد و شیراز منتقل کردند تا از تمرکز آنها جلوگیری شود. در تابستان ۱۳۵۹، فرار ناکام یک گروگان و دشواری‌های نگهداری، منجر به تحویل گروگان‌ها به دولت رجایی شد. آنها به زندان‌های اوین و توحید منتقل شدند. در جلسه‌ای در لانه، دانشجویان درباره آینده جنبش بحث کردند؛ گروهی به تشکیل حزب تمایل داشتند، اما اکثریت به پایان کار تشکیلاتی رأی دادند.

لانه تا سال ۱۳۶۴ در اختیار دانشجویان بود و بررسی اسناد ادامه داشت. عصر‌های جمعه، دیدار‌ها با مسابقات فوتبال همراه می‌شد. در نهایت، با تصمیم دولت موسوی، لانه به سپاه واگذار شد و اسناد منتشرنشده به وزارت اطلاعات تحویل داده شد.

با آغاز جنگ تحمیلی در مهر ۱۳۵۹، بسیاری از دانشجویان که آموزش نظامی دیده بودند، به جبهه رفتند و لباس پاسداری پوشیدند. اکبر رفان اولین فرمانده نیروی هوایی سپاه شد، حسین دهقان رئیس بنیاد شهید، علیرضا افشار فرمانده بسیج، و رضا سیف‌اللهی اولین فرمانده نیروی انتظامی شدند. احمدرضا کاظمی، محمدرضا خاتمی(برادرسید محمد خاتمی) و نعیمی‌پور نیز پاسدار شدند.

شهدای دانشجو نیز کم نبودند. حسین علم‌الهدی، که در انتشار اسناد علیه احمد مدنی نقش داشت، محمد فاضل و علی حاتمی در جنگ به شهادت رسیدند. محسن وزوایی، مسئول اطلاعات-عملیات لانه، در عملیات بیت‌المقدس (فتح خرمشهر) شهید شد. عباس ورامینی، مربی نظامی دانشجویان، در عملیات والفجر ۴ به شهادت رسیدند. علی صبوری، غلامحسین بسطامی، عبدالرحمن یا علی‌مدد و دیگران نیز از شهدای این گروه بودند.

پس از لانه، بسیاری از دانشجویان به مناصب حکومتی رسیدند. حسین شیخ‌الاسلام ۱۶ سال معاون سیاسی وزارت خارجه بود، محسن امین‌زاده معاون وزیر خارجه شد، و حبیب‌الله بی‌طرف هشت سال وزیر نیرو. رحمان دادمان وزیر راه بود تا در سانحه هوایی درگذشت. عزت‌الله ضرغامی رئیس صداوسیما و محمدعلی جعفری فرمانده کل سپاه شدند. در مجلس، اصغرزاده، وهابی، نعیمی‌پور، خاتمی و طاهره رضازاده (همسر اصغرزاده) حضور یافتند.

برخی، اما پشیمان شدند. حاتم قادری و جواد مظفر در همان روز‌ها لانه را ترک کردند. مجتبی بدیعی از لانه اخراج شد و عباس عبدی در دیدار با باری روزن در پاریس، تلویحاً از اقداماتش ابراز ندامت کرد. عباس زری‌باف، که به منافقین پیوست، در عملیات مرصاد کشته شد. تقی محمدی نیز در بازداشت به شکلی مشکوک درگذشت.

امروز، نام بسیاری از این دانشجویان، از فیروزآبادی در دانشگاه شریف تا محمدحسین صادقی در تربیت مدرس، در میان اساتید دانشگاه‌ها دیده می‌شود، اما سنت گمنامی آنها همچنان پابرجاست و تاریخ‌نگاران هنوز بیش از ۵۰ نام را شناسایی نکرده‌اند.

پایان بحران

پس از میانجیگری دولت الجزایر، گروگان‌ها در ۳۰ دی ۱۳۵۹ (۲۰ ژانویه ۱۹۸۱)، همزمان با مراسم تحلیف رونالد ریگان، آزاد شدند. طبق توافق الجزایر، بخشی از دارایی‌های مسدود شده ایران آزاد و در مقابل، دعاوی حقوقی آمریکاییان علیه ایران به دادگاهی بین‌المللی ارجاع شد.

تغییر کاربری به “موزه لانه جاسوسی”

پس از آزادی گروگان‌ها، و با گذشت زمان ، تغییرات قابل توجهی در کاربری و ظاهر ساختمان سفارت ایجاد شد.

بخش عمده‌ای از ساختمان اصلی به موزه‌ای با نام “لانه جاسوسی” تبدیل شد.
این موزه شامل غرفه‌های متعددی است که به نمایش:

اسناد بازسازی شده از کاغذ‌های خرد شده توسط کارکنان سفارت
تجهیزات جاسوسی کشف شده در ساختمان
نمایشگاه‌های ضدآمریکایی و تاریخچه دخالت‌های آمریکا در ایران
عکس‌ها و اسناد مربوط به بحران گروگان‌گیری اختصاص دارد

قسمت دیگری از مجموعه به مرکز آموزشی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تبدیل شده است که دسترسی عمومی به آن وجود ندارد.

تغییرات ظاهری

دیوار‌های بیرونی با نقاشی‌های دیواری و شعار‌های ضدآمریکایی پوشیده شده‌اند. مجسمه‌های نمادین از جمله مجسمه آزادی با چهره‌ای اسکلتی در محوطه نصب شده‌اند و پرچم آمریکا بر روی زمین نقاشی شده تا بازدیدکنندگان روی آن قدم بگذارند.
در ساختمان سفارت خانه های دو کشور ایران و آمریکا در این سال ها چه می گذرد
اتاق‌های محرمانه با دیوار‌های عایق صوتی دست‌نخورده نگه داشته شده‌اند تا طبیعت “جاسوسی” آمریکا را نشان دهند.

وضعیت کنونی و اهمیت فرهنگی

امروزه این مجموعه به روی بازدیدکنندگان داخلی و خارجی باز است و به عنوان یک سایت گردشگری و تاریخی شناخته می‌شود. و هر سال در ۱۳ آبان، سالگرد تسخیر سفارت، تجمعات و مراسم رسمی در محوطه سفارت برگزار می‌شود.

نوسازی و تعمیرات

در سال ۱۳۸۶ (۲۰۰۷)، بخش‌هایی از ساختمان بازسازی شد تا بتواند به عنوان موزه فعالیت کند
در سال ۱۳۹۴ (۲۰۱۵)، نمای بیرونی و نقاشی‌های دیواری مورد مرمت قرار گرفتند
و در سال ۱۳۹۸ (۲۰۱۹)، به مناسبت چهلمین سالگرد تسخیر سفارت، نمایشگاه جدیدی در موزه افتتاح شد.

این ساختمان در فرهنگ سیاسی ایران پس از انقلاب، نماد مبارزه با “استکبار جهانی” محسوب می‌شود و در ادبیات سیاسی، فیلم‌ها و رسانه‌های ایران حضور پررنگی دارد. فیلم‌های متعددی از جمله فیلم ضد ایرانی “فرار از تهران” (Argo) ساخته بن افلک درباره وقایع این ساختمان ساخته شده‌اند.

جزئیات معماری داخلی

بخش‌های مختلف ساختمان شامل موارد زیر است:

بخش ارتباطات: با تجهیزات مخابراتی دهه ۱۹۷۰ که هنوز در محل حفظ شده‌اند.
اتاق رمز: جایی که اسناد محرمانه کد گذاری و رمزگشایی می‌شدند.
بخش کنسولی: که اکنون به نمایشگاهی از روند صدور ویزا و اطلاعات جمع‌آوری شده از ایرانیان تبدیل شده است.
دفتر سفیر: با اثاثیه اصلی دهه ۱۹۷۰ که دست‌نخورده باقی مانده است.

سفارت ایران در واشنگتن

ساختمان سفارت ایران در واشنگتن دی. سی در سال ۱۹۵۹ میلادی ساخته شد. این بنا ترکیبی از معماری مدرنیستی دهه ۱۹۶۰ و عناصر سنتی ایرانی است و توسط معمار آمریکایی “فیرفیلد واتسون” با مشاوره معماران ایرانی طراحی شد.

این ساختمان چند مشخصه برجسته دارد:

ستون‌های گرانیتی زاویه‌دار در نمای بیرونی
کاشی کاری فیروزه‌ای به سبک ایرانی در تزئینات
گنبد آبی فیروزه‌ای (به رنگ تخم رابین) در بخش مرکزی
پنجره‌های بزرگ با طراحی هندسی الهام گرفته از معماری ایرانی
محوطه وسیع با طراحی باغ ایرانی

این ساختمان در شماره ۳۰۰۵ خیابان ماساچوست، نورث وست، واشنگتن دی. سی، در منطقه‌ای موسوم به “ردیف سفارت‌ها” (Embassy Row) واقع شده که محل استقرار بسیاری از سفارتخانه‌های خارجی در پایتخت آمریکا است.

مجموعه سفارت ایران شامل ساختمان اصلی به مساحت حدود ۳۰۰۰ متر مربع و محوطه‌ای به وسعت تقریبی ۹۰۰۰ متر مربع است. طراحی داخلی آن در دوران سفارت اردشیر زاهدی (۱۹۷۳-۱۹۷۹) به اوج خود رسید:

آینه کاری‌های طلایی الهام گرفته از کاخ‌های ایرانی
پنجره‌های شیشه‌ای رنگی با طرح‌های سنتی
لوستر‌های کریستال چک و اسلواکی
فرش‌های دستباف نفیس ایرانی
مبلمان سلطنتی و آثار هنری گرانبها

دوران اوج و میهمانی‌های افسانه‌ای

دوران اردشیر زاهدی به عنوان سفیر ایران در آمریکا (۱۹۷۳-۱۹۷۹)، اوج اعتبار سفارت ایران محسوب می‌شود. او داماد سابق محمدرضا پهلوی و چهره‌ای بانفوذ در روابط ایران و آمریکا بود.

سفارت ایران به میزبانی میهمانی‌های پرزرق و برق با حضور مشاهیر آمریکایی مشهور بود؛ سیاستمداران ارشد آمریکایی از جمله هنری کیسینجر وزیر خارجه وقت ، ستارگان هالیوود مانند الیزابت تیلور، ریچارد برتون، و فرانک سیناترا ، رهبران کنگره، سناتور‌ها و نمایندگان و صاحبان صنایع و بازرگانان بزرگ.

این سفارت نقش مهمی در تقویت روابط ایران و آمریکا در دوران پهلوی داشت و محل امضای قرارداد‌های مهم سیاسی و اقتصادی بود.

سرنوشت پس از انقلاب ۱۳۵۷

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ و به ویژه پس از بحران گروگان گیری در آبان ۱۳۵۸، سفارت ایران در واشنگتن تعطیل شد. آخرین کاردار سفارت، در آوریل ۱۹۸۰ همزمان با قطع روابط دیپلماتیک، خاک آمریکا را ترک کرد.

طبق کنوانسیون وین، آمریکا ملزم به حفاظت از ساختمان سفارت ایران است و نمی‌تواند آن را مصادره یا واگذار کند، مالکیت ساختمان همچنان متعلق به دولت ایران است.
وزارت خارجه آمریکا از طریق “دفتر مأموریت‌های خارجی” (Office of Foreign Missions) مسئول نگهداری ساختمان است. هزینه‌های نگهداری از محل درآمد‌های حاصل از اجاره سایر اماکن متعلق به ایران در آمریکا تأمین می‌شود.

تعمیرات و نگهداری

در سال ۱۹۸۶، تعمیرات اساسی برای جلوگیری از نشت آب و آسیب‌های ساختاری انجام شد
در سال ۲۰۰۱، سقف ساختمان تعمیر و سیستم برق‌رسانی بازسازی شد
در سال ۲۰۱۴، نمای بیرونی ساختمان با هزینه حدود ۵۰۰ هزار دلار تمیز و مرمت شد
در سال ۲۰۱۹، سیستم تهویه ساختمان نوسازی شد تا از آسیب رطوبت به بنا جلوگیری شود

وضعیت کنونی ساختمان

ساختمان خالی از سکنه است و هیچ کاربری رسمی ندارد، نگهبانان امنیتی به صورت ۲۴ ساعته از آن محافظت می‌کنند. بازدید از آن برای عموم ممنوع است ، بسیاری از تزئینات داخلی و مبلمان اصلی هنوز در محل حفظ شده‌اندو باغ و محوطه بیرونی به طور منظم رسیدگی می‌شود
در ساختمان سفارت خانه های دو کشور ایران و آمریکا در این سال ها چه می گذرد

اقامتگاه سفیر ایران در واشنگتن

علاوه بر ساختمان اصلی سفارت، اقامتگاه سفیر ایران در آدرس جداگانه‌ای در ۳۱۰۰ خیابان ماساچوست اونیو، در نزدیکی سفارت قرار دارد. این ساختمان با نام “خانه ایران” (Iran House) نیز شناخته می‌شود.

در ساختمان سفارت خانه های دو کشور ایران و آمریکا در این سال ها چه می گذرد
لحظه ورود انقلابیون به سفارت ایران در آمریکا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
این اقامتگاه یک عمارت تاریخی با معماری جورجین است که در اوایل قرن بیستم ساخته شده و در دوران پهلوی با عناصر سنتی ایرانی تزئین شده بود:
سالن پذیرایی بزرگ با گنجایش بیش از ۱۰۰ میهمان
باغ و استخر با طراحی ایرانی
نقاشی‌ها و آثار هنری ارزشمند ایرانی
و کتابخانه‌ای غنی از نسخه‌های خطی و کتب تاریخی
این ساختمان نیز مانند سفارت، خالی از سکنه است و تحت نظارت وزارت خارجه آمریکا نگهداری می‌شود.
در ساختمان سفارت خانه های دو کشور ایران و آمریکا در این سال ها چه می گذرد

دفاتر حفاظت منافع و روابط کنسولی کنونی

۱. دفتر حفاظت منافع ایران در واشنگتن
جایگزین سفارت: پس از قطع روابط دیپلماتیک، ایران برای رسیدگی به امور کنسولی و دیپلماتیک خود در آمریکا، یک “دفتر حفاظت منافع” در سفارت پاکستان در واشنگتن دی. سی دایر کرد.

آدرس و موقعیت: این دفتر در داخل سفارت پاکستان در ۲۳۱۵ ماساچوست اونیو، نورث‌وست واشنگتن دی. سی قرار دارد.

دفتر توسط تعدادی دیپلمات ایرانی اداره می‌شود که رسماً زیر پرچم پاکستان فعالیت می‌کنند
سرپرست دفتر در سلسله مراتب دیپلماتیک، معادل کاردار است
کارکنان معمولاً هر ۳ تا ۵ سال تغییر می‌کنند
خدمات کنسولی: این دفتر مسئول ارائه خدمات متنوعی به ایرانیان مقیم آمریکا است، از جمله:

صدور و تمدید گذرنامه ایرانی
صدور شناسنامه و کارت ملی
ثبت وقایع حیاتی (تولد، ازدواج، طلاق، فوت)
ثبت معاملات ملکی در ایران
صدور ویزا برای غیرایرانیان متقاضی سفر به ایران
تأیید مدارک تحصیلی و اسناد رسمی

محدودیت‌ها و چالش‌ها: این دفتر با محدودیت‌هایی در فعالیت‌های خود مواجه است:

فضای فیزیکی محدود (چند اتاق در ساختمان سفارت پاکستان)
نظارت امنیتی شدید از سوی مقامات آمریکایی
محدودیت در تعداد کارکنان و منابع مالی
پیچیدگی‌های ناشی از تحریم‌ها و مسائل بانکی

دفتر حفاظت منافع آمریکا در تهران

آمریکا نیز یک دفتر حفاظت منافع در تهران دارد که توسط سفارت سوئیس اداره می‌شود. این دفتر در ساختمان سفارت سوئیس در خیابان نوفل لوشاتو (نجات‌اللهی) تهران واقع شده است.
در ساختمان سفارت خانه های دو کشور ایران و آمریکا در این سال ها چه می گذرد

این دفتر توسط دیپلمات‌های سوئیسی اداره می‌شود و هیچ کارمند آمریکایی در آن مستقر نیست؛ و ارتباطات با وزارت خارجه آمریکا از طریق کانال‌های دیپلماتیک سوئیس انجام می‌شود.

خدمات ارائه شده:

کمک به اتباع آمریکایی در شرایط اضطراری در ایران
پیگیری امور مربوط به ایرانیان متقاضی ویزای آمریکا (تنها در موارد خاص)
انتقال پیام‌های دیپلماتیک بین دو کشور
اکثر ساختمان‌های ایران در آمریکا هنوز در مالکیت حقوقی ایران قرار دارند، اما بلااستفاده مانده‌اند. برخی از آنها برای جبران هزینه‌های نگهداری سفارت اصلی، اجاره داده شده‌اند. تعدادی نیز در جریان دعاوی حقوقی مرتبط با پرونده‌های متهم به ترور، موضوع مناقشه قرار گرفته‌اند.

این دفتر فعالیت بسیار محدودی دارد و عمدتاً در موارد اضطراری یا موضوعات بشردوستانه دخالت می‌کند.